Баабарын “Тэнхлэг Зууч” сэтгvvлд өгсөн ярилцлагыг товчлон нийтэллээ.
-Та хэр зоригтой хvн бэ. Таны бичсэн нийтлэл эрх мэдэл, хөрөнгө мөнгөтөй хvмvvсийн дургvйцлийг төрvvлэхvйц санагддаг.

Та айдаггvй юу?
-1978 онд Солжницын Худал хуурмаггvйгээр амьдрах нь гэдэг зохиолыг орчуулаад гар бичмэлээр тарааж байж баригдаад хэрэгт орж байсан. Тэр vед vйлчилж байсан хуулиар намайг буруутгадаг нь тэр vедээ зөв байх л даа. Гол нь би залуугаасаа чөлөөт сэтгэлгээний vзэл бодолтон байсан хэрэг. 1990 оны хувьсгал ийм бололцоо гаргасан учраас би өөртөө эрх чөлөө олох гэж л оролцсон юм. Би vзэл бодолтой байх, тvvнийгээ чөлөөтэй илэрхийлэхийн төлөө л тэмцсэн. Тэрнийгээ ч олсон. Одоо юунаасаа айдаг юм. Бvх насаараа шахам тэмцэж олсон тэр эрх чөлөөнөөсөө одоо би татгалзах гэж vv.
Шашин шvтэх, нэр төрөө хамгаалах гээд олон эрх чөлөөний тухай ярьдаг. Яг нарийн ангилаад төстэйг нь нэгтгээд vзэх юм бол хоёрхон л эрх чөлөө байдаг юм шvv дээ. Зөв тодорхойлж чадах юм бол. Эхнийх нь хvн өөрийн vзэл бодолтой байх. Шашин шvтлэг, итгэл vнэмшил, хvмvvжил энэ тэрээсээ хамаараад хvн ямар ч vзэл бодолтой байж болно. Хvн өөрийн vзэлтэй байх эрх гэж томъёолно. Хоёр дахь нь өөрт буй vзэл бодлоо гадагш гарган илэрхийлэх эрх чөлөө. Yг хэлэх, эвлэлдэн нэгдэх, эсэргvvцлээ тайван байдлаар илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх гэх мэт. Харин vзэл бодлоо илэрхийлж байна гээд бусдын эрх ашгийг хөндөж болохгvй. Миний vзэл бодол энэ гээд бусдыг зодоод унаж болохгvй биз дээ.

-Таны нийтлэлд дурдагдаж буй хvмvvс жирийн сэтгvvлч биш Баабар бичээд байгаа болохоор танд халдаж чаддаггvй юм шиг ...?
-Манайд эрх чөлөөний ойлголт бvрэн төлөвшөөгvй байна л даа. Хоёрт, өөрийгөө илэрхийлж байна гээд хvнийг их гvтгэж байна шvv дээ. Энэ чинь эрх чөлөөгөө илэрхийлж байгаа хэрэг биш. Нэг талаас эрх чөлөө хязгааргvй. Гэхдээ нөгөө талаас бусдын эрх ашиг гэсэн хязгаар бий. Фридман их гоё тодорхойлсон байдаг юм. “Чи гараа чөлөөтэй сунгаж болно. Харин сунгасан гар чинь бусдын эрvvнд хvрэлгvй зогсч байх ёстой. Yvгээр л таны эрх чөлөө хязгаарлагдана” гэж. Тэгэхээр хvн гvтгэх, хvний нэр төрийг сэвтvvлэх, зориудаар доромжлох зэрэг нь бусад хvний эрх ашиг руу орчихно шvv дээ.

-Тэгэхээр танд баримт байгаа болохоор уу?
-Бий. Байгаа болоод л бичдэг. Би бичсэн vг, цэг, таслал бvрийнхээ төлөө хариуцлага хvлээнэ. Хэрэв бичиж байгаа нь энэ гээд бусдын эрхэнд халдсан бол хуульд заасан хариуцлагаа vvрнэ. Ер нь бvгд л тийм л байх ёстой. Бичиглээч нэрээ нууж болохгvй. Хvний нэрээр бичиж болохгvй. Чөлөөт ардчилсан нийгэм гэдэг чинь хvн болгон өөрийнхөө vйлдэлд хариуцлага хvлээж байх ёстой.

-Гэхдээ таны бичсэн зvйлээс чинь болоод хяхаж хавчиж байсан тохиолдол байгаагvй гэж vv?
-Тиймэрхvv зvйл алхам тутамд гардаг. Гэхдээ тэр нь дургvйцэл, vзэн ядалтаар илэрдэг. Шуудаар халдахгvй л дээ. Надад хамаагvй халдах хэцvv шvv дээ. Уг нь бол ардчилсан нийгэмд хvн болгон ийм эрхтэй. Гэтэл тэр эрхийг жишээ нь би эдэлж чадаж байхад олон бичигчид чадахгvй байна.

-Та Сангийн сайдын албан тушаалыг авахдаа ард тvмний өмнө хvлээх хариуцлагаас айж байсан уу?
-Хариуцлагыг нь ухамсарласан болоод л авсан байж таарна даа. Тэр албанд очоод Монголын шилжилтийн vеийн эдийн засгийн хамгийн тvлхvvр асуудлын нэгийг шийдэж чадсан. Би санхvvгийн системийг зассан. Шилжилтийн эдийн засагт хамгийн тvрvvнд хийх ёстой зvйлийн нэг бол санхvvгийн системийн шинэчлэл байдаг юм байна. Бид vvнийг 1990 онд хийгээгvй. 1991 онд банкны системийг хоёр шатлалтай болгож хаячихаад тэр чигээр нь орхисон. Ингээд л дандаа улсын мэдлийн арилжааны банкууд vvссэн. Бvгд дампуурсан даа. Аргагvй шvv дээ улсынх юм чинь. Зөвхөн тэндээс 1996 он хvртэлх хугацаанд 100 орчим сая доллар огт сураггvй алга болсон. Энэ бvхнийг би нэр төрөөрөө дэнчин тавьж байж зассан, бvрэн цэвэрлэсэн. Ингээд 2000 онд дараагийн Засгийн газар бvрэн цэвэрлэгдэж, эрvvлжсэн банк санхvvгийн системийг гардаж авсан шvv дээ. Өнөөдөр хэн нэг нь банкин дээр гvйж очоод “хөгшөөн, танайхаас хэдэн төгрөгийн зээл авчихъя. Өөрт чинь 10 хувийг нь бэлнээр өгнө” гээд яваад бvтэх vv, vгvй юу. Тэр vед чинь хавтгай тийм байсан шvv дээ. Би тэрнийг зассан. Улсын мэдлийн бараг хамгийн сvvлчийн банкин дээр луйвар гарсан байсныг илрvvлж хариуцаж байсан хvмvvсийг нь цагдаад өгсөн. Өнөөдөр шилжилт, шинэчлэлийг хэрхэн хийсэн тухай хэд хэдэн номонд миний хийсэн зvйлийг амжилтын жишээнд оруулж бичсэн байдаг юм. Сурах бичигт хvртэл орсон. Монголд байсан буруу өвчтэй тогтолцоог ингэж шинэчилж, эрvvлжvvлсэн байна гээд. Тийм учраас би vvнийг өөрийн амьдралд хийсэн нэг том бахархал гэж боддог. Би хэчнээн ч удаа гvтгvvлж, хараалгуулж, загнасан ч гэлээ эцсийн бvлэгт эцсийн vр дvн л хэрэгтэй шvv дээ. Эцсийн vр дvнд бол би энэ улсад сайн л юм хийж өгсөн. Улсын мэдлийн арилжааны банк байж болдоггvйн сvvлийн жишээ одоо шуугиад байгаа Хадгаламж банк байна шvv дээ.

-Та нэг ярилцлагандаа “Улс төрийн ажилд нэг хэсэг оролцож явлаа. Одоо бараг улс төрөөр оролдохгvй дээ. Харин би Монголын улс төрд vлдэхvйц юмаа хийсэн” гэж хариулсан байсан. Монголын улс төрд vлдэхvйц юм хийсэн гэдэг нь банкны системийн шинэчлэлийг хэлж байна уу?
-Yvнээс өмнө чөлөөт, ардчилсан нийгмийг бий болгоход би олон зvйлийг хийсэн, 1990-1993 онд Монголын социал демократ намын анхны дарга байсан. УИХ-ын гишvvн байхдаа Монголын батлах хамгаалах тогтоцыг өөрчлөн шинэчлэх ажлыг удирдаж хийсэн. Цэргийн номлол, батлан хамгаалах зарчим маань vндсээрээ өөр болсон шvv дээ. Хvйтэн дайны vеийн сөргөлдөгч хоёр хvчний нэгнийнх нь хавсрага байсан тогтоц номлол vндсээрээ өөрчлөгдсөн хэрэг.

-Та Сангийн сайд байхдаа “Төрийн махны машин ажиллаж эхэллээ” гээд хvмvvсээс бэлгэнд авсан эд зvйлсээ хураалгаж байсан. Тухайн vед тэр vйлдлийг харахад жаахан хэтрvvлж буй мэт санагдаж байсан л даа. Та тэр vйлдлээрээ юуг хэлэх гэсэн юм бэ?
-Хэтрvvлсэн юм байхгvй хvмvvс намайг нэг муу vзэг буцааж өгсөн, энэ тэр гэж ярьдаг. Тэр vеийн ханшаар би хоёр сая төгрөгийн зvйлс улсад тушаасан. Би энэ vйлдлээрээ бусдыг уриалсан юм. Бидэнд дагаж мөрдөх ёстой хууль байна. Цалингаасаа хэтэрсэн бэлэг авбал буцааж өгөх, эсвэл илvv гарсан хэмжээний төлбөрийг нь улсад тушаах хvчинтэй vйлчилж байгаа хууль бий. Яагаад энэ хуулийг хэн ч биелvvлдэггvй юм бэ. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд авсан бэлгээ улсад тушаалаа гэж ер сонсоогvй юм байна.

-Польш, Орос, Английн сургуульд ямар шугмаар суралцаж байсан бэ? Хувиараа юу эсвэл?
-Улсын зардлаар сурч байсан. Харин Англид нэг сангийн зардлаар сурч байсан юм.

-Дээрх улс орнуудад сурч, амьдарч, хvмvvстэй харилцаж, ном сонин уншиж, зурагт, кино vзэж байсан нь таны хошин шогийн мэдрэмжийг хөгжvvлсэн байх л даа.
-Хөгжvvлэлгvй яахав. Англичууд бол хар хошин шог (black humour) сайтай хvмvvс. Тэдний дээр гарах хvмvvс бол ганцхан жvvдvvд. Америкт жvvдvvдийн хошин шогийн бие даасан суваг байдаг. Англи хэлээр гардаг. Гэхдээ тун цөөн хvн vзнэ. Учир нь онигоог ойлгохгvй байх нь тухайн хvнд гvн эмзэглэл төрvvлдэг байна л даа. Харин ойлгож чаддаггvй хvмvvс нь маш амтархан vздэг. Зэрэгцэж суугаа хоёр хvний нэг нь учиргvй инээгээд байхад нөгөөх нь инээхгvй бол дутуу төрчихсөн юм шиг санагдана шvv дээ. Англичуудын хошин шогийг германчууд ойлгодоггvй. Тvvхэндээ германчууд байлдаад Английг нэг ч дийлж vзээгvй. Герман эдийн засгийн чадавхиараа Англиас илvv гарсан ч ядаж онигоог нь ойлгодоггvй. Yvнээсээ болж германчууд англичуудаас дутуу төрчихсөн юм шиг тийм эвгvй байдалд ордог байна л даа. Ихэнх улсуудад герман чууд их дээрэлхvv шvv дээ. Гэтэл Англичуудаас нэг л гэрэвшиж, нэрэлхсэн шинжтэй байдаг.

-Таныг тvvхч гэдэг. Зохиолчийн vзэл бодол шингэсэн бvтээл, он цагийн дарааллаар бичсэн бvтээл хоёрын ялгаа юу вэ?
-Тvvх ихэнх тохиолдолд он цагийн дарааллаар бичигдэж ирсэн. Хятадын тvvх маш олон мянган жилийн уламжлалтай. Бичиг vсэгтэй болсон цагаасаа төрийнхөө тvvхийг бичиж эхэлсэн улс. Тэр тvvх нь дандаа хронологи маягаар бичигдсэн байдаг. Харин тvvхийн баримтад тvшиглэж дvн шинжилгээ, анализ, судалгаа хийж тэдгээр баримтын учир шалтгааныг тайлах, таамаг дэвшvvлэх нь хронологиос ондоо. Анх Монголын тvvхийг Персийн Рашид Ад Дин ийм хэлбэрээр бичсэн байдаг. Ер нь тvvнийг универсал тvvх бичлэгийн эхлэлийг тавьсан гэж vздэг. Дараа нь Арнольд Томби, тvvний дараа Германы Освальд Шпэнглер гэдэг хvмvvс тvvхийг шинжлэн ухаанжуулж, тvvхийн логик гэдгийг бий болгосон. Иргэншил гэж ийм юм, иймийг нь соёлд хамааруулна гэх мэт ерөнхий нэг загварт оруулж өгсөн. Улмаар тvvх цааш бичигдэхдээ бичлэгийн хэлбэр нь өөрчлөгдөн хувирч, хvн төрөлхтний тvvхийн логиктой уялдаад, бичлэг нь уран сайхны хэлбэртэй болоод явчихсан юм.
Надад их олон тvvхчид гомддог юм. Би чинь биохимийн мэргэжлийн хvн. Шашныхан, тvvхчид, эдийн засагчид, хуульчид намайг өөрсдийнх нь эзэмшсэн сайхан мэргэжлийг нь булаагаад авчихлаа гэж гоморхдог. Яг vнэндээ бол тэгээд байгаа юм биш. Дээр дурдсан судлалууд бvгд нийгмийн шинжлэх ухаан. Хууль гэхэд л дотроо эрvv, эрх, өмгөөлөл гээд зөндөө задарна. Гэтэл эрхийн шинжлэх ухаан нь ерөнхий төвшиндөө эдийн засаг, логик, социологигvйгээр цогц болж чадахгvй. Yvнээс гадна эрх зvй бол урлаг. Энэ бvгд чинь нэг талаасаа философийн судлал болж байгаа юм. Аливаа нийгмийн шинжлэх ухааныг философи өнцгөөс нь харж чадахгvй бол төгс болж чадахгvй. Нэг vгэндээ хууль чинь эргээд философи болдог байхгvй юу. Монтэскю “Хуулийн амин сvнс” гэж алдарт бvтээл туурвисан. Тэр философи бичсэн болохоос биш хvн зодвол тэдэн жилээр шийтгэх нь зvйтэй, эсвэл өмгөөлж байгаа компанидаа тэгж хандаарай гэх мэт юм бичээгvй шvv дээ. Хуулийн амин сvнс нь философи. Тэгэхээр Монтэскюг хуульч гэх vv философич гэх vv. Гэтэл энэ хорвоо дээр философичийн мэргэжилтэн бэлтгэдэг сургууль хаана ч байхгvй. Их л бодож философийн багш бэлтгэдэг. Гэтэл философи гэдэг маань хvнээс төрж бий болдог юм. Би тvvхийг бичихдээ хууль, тvvх, эдийн засаг гэх мэт нийгмийн шинжлэх ухааныг философи өнцгөөс нь харж ерөнхийлөн буюу том зургаар нь холбож, тvvхэн vйл явдлын хоорондын холбоо, логикийг судлаж, ямар байсан, ямар байх ёстой байв, ямар алдаа байж вэ гэдэг талаас нь бичдэг болохоос биш архивт ороод л “Аан ... ийм юм болсон юм бий” гээд л байгаа юм байхгvй шvv дээ. Архивт байгаа баримтуудыг аваад дэс дараалал, замбараа, логиктой болгоно гэдэг чинь шал өөр ажил. ХХ зууны хамгийн том философичдын нэг Карл Поппер гэж хvн байлаа. Онолын физикч хvн шvv дээ.

-Талы бvрийн мэдлэгтэй хvнийг л философич гэж ойлгож болох уу?
-Философич хvнийг ихэнх тохиолдолд өнгөрсөн хойно нь хvлээн зөвшөөрдөг. Философичийг хvлээн зөвшөөрдөг болохоос ийм мэргэжил олгодоггvй юм. Тvvх л vvнийг гаргаж ирнэ. Жишээлбэл, Марск бол философич байжээ гэж хожим ярих болсон. Хэн ч тvvнийг амьд сэрvvнд нь тэгж хэлээгvй ч хvн төрөлхтний тvvхэнд тохиосон хамгийн том философичийн нэг. Ер нь бол аливаа vзэгдлийг том зургаар хараад, тvvнээ задлан шинжилж дvгнэлт гаргавал философи болохоос тал бvрийн мэдээллийг бол энциклопед гэдэг байхаа.

-Монголчууд: Нvvдэл Суудал номыг бичихэд хэдий хэмжээний зардал гарсан бэ?
-Тэр зардлыг чинь яаж vнэлж, хэмжих юм бэ. Ойролцоогоор 10 эх материал дундаас нэг ишлэл авна. Тэгэхээр 1300 гаруй ишлэл тvvж авахын тулд 10-20 мянган материал шvvж уншсан байна шvv дээ. Тэр зардлыг яаж тооцохов. Зөвхөн цахилгаан, дулааны vнээр тооцох уу. Би голдуу шөнийн 12 цагаас өглөөний найм цагийн хооронд бичиж байлаа. Миний бахархаж байгаа зvйл юу вэ гэвэл би өөрийнхөө зардлаар, өөрөө бvх эрсдлээ vvрээд, өөрөө зах зээл дээрээ ажилласанд байгаа юм. Нийгэм ийм л байх ёстой. Тэгэхэд чинь улс баахан мөнгө гаргаад, өчнөөн боть ном хэвлvvлээд, дараа нь нөгөөдvvлээ худалдаж аваад, номын сандаа улс өөрөө шахаад мөн ч сайхан бизнес явах юмаа. Нэг хармаанаасаа хулгай хийгээд нөгөө хармаа руугаа сэмхэн хийгээд байгаа хэрэг юмуу даа. Ийм механизмтай байхад сайн бvтээл гарах уу. Бололцоогvй зvйл. Тиймээс төр юунд оролцох ёстой, оролцох ёсгvйгээ мэдэх ёстой. Өөрийнхөө тvvхийг өөрөө захиалж мөнгө төлж байгаад зохиолгуулж байдаг төр ёстой Сталин, Гитлерын vед л байсан байх. Их Монгол улсын ойн хvрээнд баахан ном хэвлэлээ. Улс өөрөө мөнгийг нь төлөөд л, өөрөө худалдаж аваад л. Ёстой нөгөө “monkey business” (сармагчингийн бизнес) гээч л тэр байх.

-Таныг найзууд тань тун олон талын мэдлэгтэй гэдэг юм билээ. Энэ хэмжээний мэдлэгтэй болоход танд юу туслав? Хvнд өссөн орчин их нөлөөлдөг гэж ярьдаг.
-Манай аав эрдэмтэн хvн. Гэхдээ 16 нас хvртлээ мал маллаж байгаад ирсэн тул яг хотын хvн гэж хэлэхэд хэцvv. Ээж маань бас 10 нас хvртлээ хөдөө мал дээр байж байгаад хот орж ирсэн. 1950-иад оны vед хөдөөнөөс хот руу орж ирэн хотын иргэн болж шvv дээ. Тэр л vед би төрж өссөн 1960-аад оны 120 мянгатын хvvхэд. Тиймээс надад vеийнхнээсээ ялгараад байх онцлог vгvй болов уу. Дундаж сэхээтний л хvvхэд. Орос сургуульд сурч байсан юм байхгvй.

-Та ном, нийтлэл бичихдээ маш олон мэдээллийн эх vvсвэрээс дурдсан байдаг. Энэ бvхнийг та хаанаас олдог вэ. Бэлэн эх vvсвэрээс авдаг уу эсвэл өөрөө дvн шинжилгээ, судалгаа, анализ хийж байж гаргаж ирдэг vv?
-Нэгд би унших маш сайн чадвартай. Маш хурдан уншдаг. Жорлонд ороод суухад нэг ном уншчихаад л гараад ирнэ. Номыг би гvйлгэж уншдаггvй. Талбайгаар нь уншдаг. За тэр яахав. Олж мэдэж байгаа, уншиж vзэж байгаа мэдээлэл чинь системтэй байхгvй бол өөрт чинь ямар ч нэмэр болохгvй. Ингэж чадахгvй бол олж авсан мэдлэгээс чинь юу ч vлдэхгvй. Дээр нь тvvнийгээ хэзээ ч ашиглаж чадахгvй. Компьютертэй адилхан. Хэрэв компьютерт мэдээллээ эмх замбараатай, зөв системчлэн хадгалсан бол хайж буй мэдээллээ төвөггvй олж, ашиглана. Тухайн файланд ямар нэр өгснөө санахгvй, ангилж ялгаагvй бол хайгаад давхичихна, бараг олдохгvй дээ. Мэдээлэл хамгийн гол нь зөв системчлэгдсэн байх хэрэгтэй. Их мэдээлэл олж авчихаад тvvнийгээ програмчлаагvй бол энэ нь хураасан тоосготой адил зvйл. Тоосго эмх замбараатай өрөгдөж байж байшин болно. Хамаагvй овоолоод хаячихсан тоосгыг хэн ч байшин гэхгvй. Олж авсан мэдээллээ системчилж чадахгvй, тvvнээсээ дvгнэлт гаргаж чадахгvй бол тэр мэдлэг биш. Тархи чинь хогийн сав биш. Хэрэгтэй хэрэггvй мэдээллээр дvvргэж байхын оронд хоосон байсан нь дээр. Мэдээллийг чинь замбараанд оруулж файл болгон эцэст нь нэгтгэж дvгнэлт гаргуулдаг юм чинь мэдлэг. Мэдлэгийн цаана ухаан гэж бас нэг байна. Yvнийг авъяас чадвар ч гэдэг.

-Та улс төрд эрх чөлөөтэй болох гэж орсон гэлээ. Тэр эрх чөлөөгөө олсон гэж хэлсэн. Тэгэхээр таныг улс, төрч биш гэж ойлгож болох уу?
-Улс, төрч гэж ямар хvнийг хэлэх вэ. Улс төрийн ажил хийж байгаа хvнийг хэлнэ биз дээ. Монголд улс төрч гээд 1000 гаруй хvн байгаа. Улс төрийн намын байгууллагуудад ажиллаж байгаа болон тvvгээрээ дамжуулан төр, олон нийтийн байгууллагад ажиллаж байгаа тийм л улсыг, улстөрч гэнэ биз дээ. Хар ухаанаар бодоход. Тэгэхээр би тийм ажил хийхгvй байгаа юм чинь яахлаараа улс төрч байх билээ.

-Гэхдээ та улс төрийн талаар их юм бичдэг шvv дээ?
-Тэр бол миний ажил. Аливаа зvйлийг судлаад, задлан шинжлээд тvvнийгээ сонин хэвлэлд хэвлvvлэх эрх хэнд ч байгаа шvv дээ.

-Батбаяр гэдэг нэр яаж яваад Баабар болчихов?
-Юм бичдэг хvмvvс бичсэн зvйлээ нууц нэрээрээ хэвлvvлдэг шvv дээ. Маркетингийн зорилгоор ч нэр бодож олдог. Жишээлбэл, Мадонна гэж байна. Тэрэнтэй л адил зvйл. Гэхдээ би ийм нэрийг бvр залуу байхдаа бодож олсон юм даа.

-Би таныг дутагдлын хажуугаар дуугvй өнгөрч чаддаггvй учраас, нийгэмд болж буй бурангуй зvйлийг зогсоох юмсан, тvvнийг ард тvмэнд мэдрvvлэх юмсан гэсэн сэтгэлээр бичдэг байх гэж бодсон юм.
-Тийм сэтгэлгээ байдаг л байх. Хамгийн гол нь миний бичсэн зvйлийг өндөр боловсролтой, элит, сэхээтэн давхаргын хvмvvс уншина шvv дээ. Өдрийн сонингоос өөр сайн сонин гараад ирэх юм бол би тэнд бичнэ. Телевиз ч гэсэн адилхан. Би Ийгл-д л ярилцлага өгдөг. Учир нь Ийгл л өнөөдөр аливаа зvйлийг олон талаас нь харсан мэдээлэл өгдөг. Энд чинь бас миний байр суурь гэж юм байна. Шар телевизээр гараад байвал ач холбогдолгvй шvv дээ.

-Та Бодь мөрийн зэрэг номыг орчуулахад гар бие оролцсон хvн. Та ямар шашинтай вэ?
-Би ямар ч шашин шvтдэггvй. Яагаад гэвэл миний өсч, торнисон орчин шашингvй нийгэм байсан. Тэр нийгэм дуусахад би хэдийнэ төлөвшчихсөн хvн чинь шашин шvтээд явж байх боломжгvй байсан. Гэхдээ шашин бол хvнийг хvн болгож төлөвшvvлдэг зvйл. Шашин шvтдэг vхэр мал байхгvй шvv дээ, тийм vv. Рейганы хэлсэн vг байна. “Бурхангvй гvрнийг устгацгаая” гэж. Ямар ч айх юм байхгvй болсон моральгvй нийгмийг ингэж нэрлэнэ. Оросыг хэлж байхгvй юу. Америкийн ард тvмний дунд Зөвлөлт төр бурхныг эсэргvvцдэг учраас ямар ч ариун нандин шvтэх бишрэх юмгvй, Ерөөс бурхныг хориглодог нийгэм учраас угаасаа чөтгөрийн нийгэм байж таарна гэсэн ерөнхий ойлголт байсан юм. Аль шашин байх нь хамаа байхгvй л дээ, хvн хэмээх бодьгал ямар нэгэн шvтэж итгэх ариун нандин юмтай байх ёстой. Миний амьдарч байсан нийгэмд ийм зvйл байсангvй. Би өөрийнхөө нийгмийн л бvтээгдэхvvн. Гэхдээ шашныг хvндлэх ёстой гэсэн ойлголт надад эртнээс байсан.. Аль шашныг шvтэх нь хувь хvний өөрийнх нь сонголт.
Европ хар хувалзнаасаа хэрхэн салав. Гээд нэг өгvvлэл саяхан бичлээ. Yнэндээ ийм байдал Европт 400-500 жилийн өмнө байсан. Нийгэм мухар сvсгээсээ салсан учраас л асар их дэвшилд тэд хvрчээ. Яг ийм нөхцөл байдал өнөөдөр манайд бий болчихоод байна. Шашин нь хориотой байж байгаад гараад ирсэн чинь нийгмийн хамгийн авилгалд идэгсэн, ялзарсан газар болон босч ирж байна. УИХ-аасаа дутахгvй, аягvй бол илvv гарахаар ялзарсан тийм газар болон босож ирж байна. Буруу хөл дээрээсээ босож ирж байгаа байхгvй юу. Нийгмийн хамгийн паразит хэсэг хvмvvсийн мухар сvсгээр далимдуулж хөдөлмөрлөхгvйгээр олз олох зэвсэг нь шашин болжээ. Бурхан багш ингэж сургасан хэрэг vv. Хvмvvст Бурхан багш анх оргинолиороо юу гэж сургасныг мэдvvлж гэгээрvvлэхийн тулд энэ номыг бид орчуулсан юм. Энэ ном 1640 онд монгол хэлээр орчуулагдсан ба дараа нь хэдэн удаа кирилээр гарчээ. Гэтэл энэ хооронд хэл маш их өөрчлөгдөж өнөөгийн хvн ойлгох аргагvй зvйл болсон аж. Бид төвд, англи, герман, орос, хуучны монгол орчуулга зэргийг тулгаж байж хориод хvн хоёр жил ажиллаж энэ хэргийг бvтээсэн. Санаа нь энэхvv суурь бvтээлийг Монголын бvх өрхөд хvргэх зорилготой. Бид зөвхөн хэвлэлтийн vнээр нь өгнө, авсан хvн цааш нь зарж борлуулалгvйгээр буян болоод чадал муутайдаа бэлэглэ гэсэн зарчмаар Гэгээрэх зам санг бид ажиллуулж байна. Нийгэм өөрөө гэгээрэхгvйгээр ямар ч хөгжил дэвшилийн тухай яриа хий хоосон мөрөөдөл. Европ зөвхөн гэгээрсэн учраас сэргэн мандалтын vед хvрч улмаар цааш хөгжин хөгжин vйлдвэржилтийн хувьсгалаар дамжин өдгөө пост индустраль нийгэмд оржээ. Сэргэн мандалтын vе хvртэл Европ жишээ нь Хятадаас vргэлж доогуур байсан нийгэм шvv дээ. 10 дугаар зууны Тан улс, мөн vеийн Европ хоёрыг харьцуулахад тэнгэр газар шиг зөрvvтэй. Европ тэр vед асар хоцрогдсон байсан. Yндсэндээ тэд сvvлийн 400-500 жилийн хугацаанд л дэвшил рvv тэмvvлсэн юм.

-Та “Улс төртэй хутгалдаж боллоо. Надад хийх ажил их байна” гэж бас нэг ярилцлагандаа хэлсэн байна билээ. Тэр хийх их ажил чинь юу вэ?
-Зөндөө л ажил байна. Хvн чинь хийснээрээ л байх хэрэгтэй. Энэ жил их өвдсөн. Тайландад сэхээнд гурван сар хэвтлээ. Бодь мөрийн зэрэг дээр бичсэн байгаа шvv дээ. Yхлийг алсын юм гэж битгий бод. Хэзээ ч хvрээд ирж болно. Тиймээс тvvнд байнгын бэлтгэлтэй бай. Хvн төрөөд л vхлийн зvг хар эрчээрээ гvйж байгаа амьтан гэж бичсэн байгаа. Эмнэлэгт хэвтэж байх хугацаанд би өдий хvртэл амьдрахдаа юу хийсэн билээ гэж бодсон. Хvмvvс vхэл хол байна гэж бодоод дорвитой юу ч хийж бvтээж амжаагvй байхдаа хvндээр өвчилж, vлдсэн нас нь тодорхой болчихсон vедээ буян боддог боловч тvvнээ гvйцэлдvvлж чаддаггvй vvндээ ихэд харамсдаг. Тэгээд би энэ номыг олон тvмэнд хvргэж гэгээрvvлье гээд шаргуу ажилласан. Цаана нь надад хийх юм их байна. Нас л хvрдэг юм бол их зvйл төлөвлөсөн.
-Та бас чаддаг юмаараа оролдож, тvvнийгээ сайн хийх хvсэлтэй гэсэн байсан. Тэгвэл та их олон юмыг сайн хийх чадах юм гэж би дvгнэдэг. Та өөрийнхөө сайн хийдэг өөр бусад зvйлсээс дурдаач?
-Би хоол хийх дуртай. Гэхдээ мэргэжлийн хэмжээнд хийж чадахгvй. Тиймээс гуанз байгуулаад хэрэг байхгvй шvv дээ. Фрийдман vvнийг их гоё хэлсэн байдаг. Чи маш сайн эмч, чи маш сайн нарийн бичиг бол чи аль илvv орлого олж байгаагаа л хий. Бусдыг нь хvнд даатга. Өөр ямар ч арга байхгvй гэж хэлсэн байдаг юм. Хэрэв миний хийж байгаа ажил Монголын зах зээл дээр нэг номерт л орж чадахгvй юм бол би тэрийг хийж яах юм бэ. Зөвхөн чадварын хувьд шvv. Хэрэв Монголд Монголын тvvхийг надаас илvv бичиж чадах хvн байсан бол би бичихгvй байсан. Би тэгж л боддог.

-Та аливаа зvйлийн ард ашиг байх ёстой гэдгийг та хvлээн зөвшөөрдөг хvн. Тэгэхээр ажлыг сайн хийж чадвал, ашиг нь ...
-Зөвшөөрөх юу байхав дээ, хvний мөн чанар угаасаа энд байдаг юм шvv дээ. Сайн хийж чадвал ашиг нь төдий чинээ л сайн байна. 6 сарын дотор Монголчууд: Нvvдэл Суудал номын борлуулалт дотоодын зах зээл дээр 150 саяд хvрлээ. Хөдөлмөрийг шударгаар vнэлдэг зvйл бол зах зээл, мөнгө бол хөдөлмөрийн амжилтын илэрхийлэл. Ингэж чадахгvй бол тvvнийг бичээд яах юм бэ. Сайн болсон учраас л борлуулалт нь сайн байгаа хэрэг биз дээ.

-Та хэр романтик хvн бэ?
-Хvн ер нь романтик байж л амжилтанд хvрнэ. Хийж буй бvх ажлаа төгрөг бvрээр нь бодоод байх юм бол тэр чинь шал өөр төрлийн ажил шvv дээ. Цэвэр оргилуун хvсэл тэмvvллээр том урлагийн бvтээл, шинжлэх ухааны нээлт, энэ том нийгмийн хөдөлгөөнvvд гардаг. Тухайлбал, 90 онд хvмvvс “За хө нэг цуглаанд оролцоод бvртгvvлчихвэл төдөн төгрөг авах нь” гэж бодоод оролцсон бол өнөөдөр манай нийгэмд ийм хувьсгал гарах байсан уу. Тэр vед талбай дээр 100 мянган хvн сайн дураараа цуглаж байсан шvv дээ. Одоо ч ийм цуглаан өөрийн тогтсон ханштай болчихож. Өнөөдөр нийгэмд тулгамдаад байгаа асуудал, жишээлбэл энэ их утааг багасгахын төлөө хvмvvс мөнгөний төлөө биш сэтгэлээрээ зvтгэж байна шvv дээ. Авилгалын эсрэг хэдэн өдөр тэмцвэл надад тэдэн төгрөг тэдэн мөнгө ирэх юм байна гэсэн сэтгэлгээгээр ажил явахгvй. Гэхдээ тодорхой хvмvvс тодорхой vйл хэрэгт романтик сэтгэлгээгээр ханддаг зарим хэсэг нь огт тэгдэггvй, тэгэхээс ч өөр аргагvй. Жишээ нь ТYЦ ажиллуулж байгаа хvн тэрнийгээ романтик сэтгэлгээгээр ажиллуулгvй шvv дээ. Тодорхой нэг ажил эсвэл ажлын тодорхой нэг хэсэг мөнгөөр эсвэл сэтгэлээр хэмжигддэг. Энэ хоёр нь хоёулаа нийгмийг урагшлуулдаг мөртлөө өөрийн цаг хугацаа, орон зайтай байдаг. Иймэрхvv романтик зvйл чинь бол биологоор бол мутац төрvvлдэг. Харин мөнгө бол байгалийн шалгаруулалт. Дарвин амьтан хэрхэн хувьсан өөрчлөгдөж, эволюцид ордогийг нээжээ. Тvvнийгээ байгалийн шалгарал гэж нэрлэв. Байгалийн шалгарал бол зvйлийг хувьсан өөрчилдөг гол хөдөлгөгч хvч болдог гэж тайлбарласан. Гэтэл дараагаар нь Мэндэль гэж хvн гарч ирээд байгалийн шалгарал биш мутац гол vvргийг гvйцэтгэдэг юм байна гэдгийг нээлээ. Өөрөөр хэлбэл тэрээр генетик хэмээгч шинэ шинжлэх ухааны суурийг тавив. Мутаци нь байгаль дээрээ зохицвол дараагийн шинэ зvйл vvсэх шалтгаан болдог. Өөрөөр хэлбэл эволюцийн гол хөдөлгөгч хvч нь мутаци. Гэтэл мутацын 99,99 тvvнээс илvv хувь нь дандаа хортой байдаг. Өөрөөр хэлбэл vхдэг, амьдрах чадваргvй байдаг. Гэтэл тэр дотор л гайхамшигтай амьдрах, аливаад дасан зохицох чадвартай тийм мутац бас бий. Харин байгалийн шалгарал нь амьдрах чадвартай мутацийг цааш улам төгөлдөржvvлэн авч явдаг аж. Сонин филасофи шvv.

-Өнөөдрийн энэ ялзарсан нийгмээс салахын тулд доороосоо буюу иргэд нь боловсорч гэгээрэх хэрэгтэй гэж та vздэг. Гэтэл иргэдийг боловсрох гэсээр байтал энэ төр чинь ард тvмний хөрөнгийг идээд дуусчих юм биш vv?
-Ний нуугvй хэлэхэд нийгэм ард тvмнээсээ болж мөхдөг болохоос дээрээ байгаа ямар ч адгийн амьтнаас болж мөхдөггvй юм даа. Гитлер ард тvмний асар их дэмжлэгтэй байсан учраас тэр тvвшинд хvрсэн шvv дээ. Яагаад Ньюрэнбэргийн шvvхээр Германы ард тvмнийг буруутгасан юм бэ.

-Сонгуулиар нэр дэвшигчид болон намууд сонгогчддоо элдэв зvйл амладаг туршлага өөр улс оронд бий юу?
-Бий бий. Ялангуяа бvдvvлэг орнуудад бий. Боловсон бvх орнууд мөн яг тийм замыг туулсан байдаг. Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болбол дарангуйлал бий болно гээд л яриад байна шvv дээ. Ер нь дарангуйлал гэдгийг юу гэж ойлгодог вэ? Орчин vед дарангуйлж байна гээд л өглөөний хоолон дээрээ 6 настай хvvхэд шарж идээд байдаг vе өнгөрсөн шvv дээ. Тийм юм өнөөдөр хаа ч байхгvй,Сталин, Гитлер ч байхгvй. Саддам Хуссейн чинь Нерон, Сталин, Гитлер энэ тэртэй харьцуулахад харьцангуй гайгvй дарангуйлагч байв. Дарангуйлал гэдэг 2000-2004 онд манайд нэг дөхөж ирсэн дээ. Ард тvмэн өөрсдийн vзэл бодол, хvсэл сонирхлоо илэрхийлэх боломжгvй болж, хэн ч тэдний vгийг тоохоо болихыг л дарангуйлал гэнэ. Тэрнээс биш дарангуйлж байна гээд л гудамжинд явж байгаа нэг нөхрийг дуудаж авчраад л цусыг нь жаахан сорчихоод л “За чи маргааш ирж цусаа дахиж соруулаарай” гэдэг ийм зvйл бий болно гэсэн vг биш. Тийм юм байхгvй. Дарангуйлал чинь хөгжөөд дарангуйллын шинэ тvвшинд гарчихлаа. Өнөөгийн дарангуйлал гэдгийг зөв ойлгох хэрэгтэй. Монгол улс ерөнхийлөгчийн засаглалтай болоод, дарангуйлал vvсээд л, гудамжинд зvгээр яваа хvмvvсийн төмсөгийг хага өшиглөөд л гэх мэт зvйл болохгvй.

-Та гадаадад гарч амьдрах тухай бодож байв уу?
-Yгvй. Би насаараа энд амьдарсан. Өөр газар амьдарч чадах ч vгvй. Би ер нь гадагшаа долоо хоногоос илvv явж чаддаггvй. Хvн чинь нэг дасаад зохицчихсон газартаа байхыг л хvсдэг юм билээ. Хэрэв би залуудаа, гараад явчихсан бол тэндээ дасаад зохицчих байсан байх. Өнөөдөр надад бодит утгаараа гадагш гарч амьдрах бололцоо байхгvй болчихсон.

-Таныг юу дуудаад байна. Ажил чинь дуудаад байна уу?
-Yгvй, vгvй. Хvнд чинь дасч зохицсон орчин гэж нэг юм байна шvv дээ. Би яг энэ утаатай хотод чинь 50 жил амьдарчихлаа. Хоёрт, гадаадад гараад олох орлого мөн нийгэмд эзлэх байр суурийнхаа хувьд ч би энд байгаагаас дээрдэж чадахгvй.